Pradzieje Kujaw i ziemi dobrzyńskiej

Najstarsze ślady pobytu człowieka na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej sięgają XII tysiąclecia p.n.e. Z tego okresu pochodzi niewielki zespół drobnych narzędzi krzemiennych, którym towarzyszą szczątki kostne tzw. zwierząt kopalnych.

Po epoce paleolitu rozpoczął się mezolit, trwający od ok. 8000 do 5000 lat p.n.e. Obszary dzisiejszej Polski zajęli przedstawiciele m.in. kultur janisławickiej, komornickiej i chojnicko-pieńkowskiej, prowadzący półosiadły zbieracko-łowiecki tryb życia.

Neolit rozpoczął się na ziemiach polskich około 5500 lat p.n.e. W klimacie sprzyjającym stałemu osadnictwu przybywali zza Karpat na Kujawy pierwsi rolnicy, reprezentujący tzw. kulturę ceramiki wstęgowej rytej, kulturę ceramiki kreskowej – kłutej i kulturę lendzielską. Rewolucja neolityczna wprowadziła nowe zdobycze cywilizacyjne: kopieniacze rolnictwo, hodowlę, garncarstwo, tkactwo i bardziej rozwiniętą obróbkę kamienia. Rolnicy zamieszkiwali w tzw. długich domach słupowych, chowając przy nich swoich zmarłych w obrządku szkieletowym.

W neolicie środkowym od 3800 do 2300 lat p.n.e. na Kujawach wschodnich pojawiły się tzw. kultury megalityczne — kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych. W ich gospodarce przeważała hodowla nad częściowo sprzężajnym rolnictwem. Udoskonalili proces górniczego pozyskiwania krzemienia, zaś w obrządku pogrzebowym stosowali zarówno zbiorowe, jak i pojedyncze groby szkieletowe nierzadko zakładane w monumentalnych grobowcach budowanych z olbrzymich kamieni — megalitach.

W neolicie późnym od 2300 do 1800 lat p.n.e. na Kujawy docierają plemiona reprezentujące kulturę ceramiki sznurowej oraz pucharów dzwonowatych. Obok inhumacji zaczęto stosować obrządek ciałopalny. W inwentarzu grobów oprócz naczyń zdobionych odciskiem sznura i coraz częściej pojawiających się przedmiotów z brązu, występowały łódkowate kamienne topory bojowe oraz perfekcyjnie ukształtowane trójkątne i sercowate grociki krzemienne. Gospodarka opierała się na nomadyczno-pasterskim stylu życia. Zakładano niewielkie, krótkotrwałe osady.

W epoce brązu na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej między XVII a XIV w. p.n.e. dominowały kultury iwieńska i trzciniecka reprezentujące wraz z sąsiadującą z nimi kulturą przedłużycką krąg kultur mogiłowych o zróżnicowanym obrządku pogrzebowym. W gospodarce przeważała hodowla, zakładano długotrwałe osady. Od XIII do VIII w. p.n.e. obszar Kujaw i ziemi dobrzyńskiej zdominowała rolniczo-hodowlana kultura łużycka. W jej obrządku pogrzebowym występowały pojedyncze groby ciałopalne zakładane na rozległych, płaskich cmentarzyskach.

We wczesnej epoce żelaza około poł. VIII w. p.n.e., w kulturze łużyckiej na Kujawach pojawiły się nieliczne pochówki szkieletowe. W początkach VII w. p.n.e. kultura pomorska, która przetrwała na Kujawach do poł. III w. p.n.e.,  przyniosła zmiany w obrządku pogrzebowym w postaci płaskich cmentarzysk skrzynkowo-kloszowych o zróżnicowanych formach grobów. Przełom cywilizacyjny na ziemiach polskich rozpoczął się za sprawą ekspansji Celtów, którzy doprowadzili do upowszechnienia żelaza i wprowadzili szereg nowych rozwiązań, m.in. koło garncarskie i żarna rotacyjne. 

U schyłku starożytności między I a V w. n.e., w tzw. okresie wpływów rzymskich  na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej dominowały kultury przeworska i wielbarska.

W obrządku pogrzebowym kultury przeworskiej dominowało ciałopalenie, zwykle w bogato wyposażonych w ceramikę i przedmioty żelazne grobach jamowych i popielnicowych. Z kolei w kulturze wielbarskiej pojawiły się birytualne cmentarzyska z pochówkami ciałopalnymi i szkieletowymi,  w których broń i narzędzia, zastąpiono brązowymi i mosiężnymi ozdobami.

Źródła archeologiczne i przyrodnicze wykazują ciągłość osadniczą na Kujawach od okresu wpływów rzymskich do wczesnego średniowiecza.