Kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Górznie

Stoicie Państwo przed świątynią, w której miejscu stały przynajmniej 3 wcześniej wznoszone kościoły. Górzno napadane, plądrowane, niszczone i trawione pożarami (w 1443 r., 1628 r. oraz w 1763 r.) wielokrotnie odbudowywało swoje miejsce kultu. Aktualny wygląd zawdzięcza pracom rozpoczętym w drugiej połowie XVIII w. Po rozpoczęciu prac w 1765 roku osiem lat później ma miejsce kolejny pożar, którego oprócz kościoła ofiarą padają plebania i domy mieszkalne. Koniec odbudowy datuje się na rok 1812, w połowie XIX w. zostają nadbudowane wieże.

Historia : Parafię w Górznie erygował 1maja 1325 r. biskup Florian, powierzając ją jednocześnie Kanonikom Regularnym - Stróżom Grobu Jerozolimskiego, zwanym w Polsce bożogrobcami lub miechowitami. W stosownym dokumencie wymienione zostały miejscowości mające wejść w skład parafii górzeńskiej: Górzno z zamkiem biskupim, Gołkowo, Gołkówko, Osuchowo, Szczutowo, Miesiączkowo, Zdroje, Ruda, Zaborowo oraz inne, które były lokowane przy zamku biskupim w Górznie. Zastrzeżono także, że jeżeli w którejś ze wsi powstanie kościół, to będzie on podlegał miechowitom z Górzna. Na uposażenie kościoła część dóbr przekazali biskup Florian, wójt górzeński i sołtys ze Szczutowa Teodoryk. Według jednego z dokumentów z 1357 r. zamek biskupi w Górznie miał służyć za schronienie dla sołtysów i służby biskupiej w czasie napadów nieprzyjacielskich.

Prezbiterium : W polu środkowym rokokowego ołtarza głównego z końca XVIII w znajduje się na zasuwie wczesnobarokowy obraz ukrzyżowania z 1. połowy XVII w., pod nim (widoczny podczas odpustów) obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, w haftowanych sukienkach z 1. połowy XVII w. i rokokowej ramie z 2. połowy XVIII w. Przystrojenie obrazu świadczy o dawnym kulcie. W XVII-XVIII w. obraz uważany był za cudowny. W jego otoczeniu znajdują się liczne wota, wśród których około dwudziestu plakietek, w tym liczne grawerowane z 2. połowy XVII i początku XVIII w., w większości z wyobrażeniem Najświętszej Maryi Panny (najstarsza plakietka ofiarowana w 1642 r.).

Ponadto na ołtarzu widoczne są rzeźby dwóch świętych biskupów zakonu miechowitów oraz, w zwieńczeniu, aniołów z Arma Christi, w górnej kondygnacji malowidło z wizerunkiem św. Makarego i niezidentyfikowanego zakonnika z końca XVIII w., nad bramkami w medalionach rokokowych obrazy św. Pawła i św. Elżbiety. W prezbiterium nad wejściem do zakrystii obraz, były feretron, przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem adorowane przez św. Dominika i św. Scholastyką, powyżej witraż będący wariacją na temat górnego obrazu w ołtarzu głównym. Po bokach postaci rycerza oraz św. Makarego, u dołu widoczna frontowa fasada kościoła w Górznie oraz miejskim herbem z rybą. Po prawej stronie prezbiterium późnobarokowy obraz św. Józefa i Joachima z 2. połowy XVIII w., powyżej witraż przedstawiający zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa, wychodzącego z grobu. W dolnej części leżą śpiący strażnicy. Oba witraże powstały pod koniec XX w., mają wartość estetyczną i artystyczną, upiększając prezbiterium, a funkcjonalnie tworzą pewną izolację termiczną.

Po prawej rokokowa chrzcielnica z 2. połowy XVIII w. w kształcie nadwieszonej wielobocznej czary, powyżej zespół rzeźb z krucyfiksem oraz Matką Boską, św. Janem oraz aniołami. Po lewej stronie rokokowa ambona z 2. połowy XVIII w. z rzeźbami ewangelistów na parapecie (od lewej Mateusz, Łukasz, Marek, Jan) oraz pomiędzy nimi Chrystusa Salwatora.

Ołtarz boczny z lewej strony rokokowy z 2. połowy XVIII w., w kształcie ramy z rzeźbami dwóch świętych miechowitów, w górnej kondygnacji płaskorzeźba św. biskupa, a w zwieńczeniu wyobrażenie Boga Ojca. W polu środkowym obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, według tradycji ołtarz pochodzi z kościoła dominikańskiego w Chełmnie. Rokokowo-klasycystyczny ołtarz boczny prawy z końca XVIII w. z rzeźbami króla Dawida i Mojżesza oraz przemalowanym obrazem Opłakiwania w zwieńczeniu. W polu środkowym obraz św. Anny z Maryją.

Nawa : Jeden z żyrandoli to renesansowy ośmioramienny brązowy pająk z początku XVII w. W kościele ponadto są 4 większe rzeźby: Św. Józef z Dzieciątkiem, Gorejące Serce Chrystusa, Matka Boska Niepokalana oraz Św. Barbara (wykonane na pocz. XX w. w stylu eklektycznym w Göden, Tyrol, Austria). Ponadto współczesne, mniejsze rzeźby Św. Tereski od Dzieciątka Jezus, Św. Antoniego, Matki Boskiej Fatimskiej i św. Franciszka z Asyżu. Organy o zewnętrznej oprawie neoklasycystycznej i współczesnym jej wyposażeniu instrumentu, zbudowane przez Wilhelma Sauera, Frankfurt n. Odrą, 1888 r., opus 493; instrument: traktura mechaniczna, wiatrownice mechaniczno-stożkowe, 10 rejestrów, 2 manuały + pedał, miech fałdowy. Prace konserwatorskie organów przeprowadzono w latach 2018-2019. Pod chórem po prawej stronie dwa feretrony przedstawiające odpowiednio po dwóch stronach: św. Marię Magdalenę i św. Franciszka oraz Matka Boska Niepokalana i św. Józef z Dzieciątkiem.

Ławki w kościele neogotyckie. Na wieży zawieszone trzy dzwony: z lat 1633-1638 r., z krzyżem bożogrobców i litrami ASPGCMP, z herbem Pomian i inicjałami Stanisława Łubieńskiego, biskupa płockiego. W kruchcie, bodaj najstarszy element wystroju kościoła, granitowa kropielnica prawdopodobnie średniowieczna.

Górznieński obiekt sakralny skrywa jeszcze wiele tajemnic, miedzy innymi w krypcie pod posadzką prezbiterium spoczywają zmumifikowane ciała zakonników z czasu od XVIII do XIX wieku.

Bryła oraz szczegóły architektoniczne wnętrza : Kościół cechują proste formy barokowe. Jest to obiekt orientowany, wzniesiony na planie prostokąta, z krótkim, prosto zamkniętym prezbiterium, do którego od północy przylega zakrystia. Elewacje korpusu rozczłonkowane pilastrami, w prezbiterium zaś lizenami. Elewacja zachodnia - trójdzielna, dwukondygnacyjna. Kondygnacje oddzielone od siebie gzymsem, natomiast podział wertykalny dokonany poprzez szerokie, uproszczone pilastry. Podobnie opracowane ściany boczne wież. Część środkowa nieco wysunięta przed lico muru, z odcinkowo zamkniętym wejściem, nad którym widoczny jest owalny medalion z krzyżem bożogrobców oraz półkoliście zamknięte okno. Po bokach analogiczne wnęki. Druga kondygnacja elewacji wnęki zamknięta odcinkowo z oknami. Część środkowa zwieńczona trójkątnym szczytem z żeliwnym krzyżem bożogrobców. Po bokach nadbudowane kondygnacje wież z okienkami w dwóch strefach. Elewacja wschodnia prezbiterium - jednoosiowa, dwukondygnacyjna, z blendą zamkniętą półkoliście w części dolnej. Szczyt prezbiterium ze spływami wolutowymi i lekko wysuniętą częścią środkową, w której wnęka z okulusem. W zwieńczeniu falisty przyczółek. Elewacje boczne - pięcioosiowe, o skromnym detalu architektonicznym. Osie wyznaczone przez odcinkowo zamknięte otwory okienne.

Od północnego wschodu, przy prezbiterium zakrystia, od południa, we wschodniej części korpusu kruchta boczna. Kościół kryty osobnymi dla każdej części dachami dwuspadowymi (dachówka esówka). Ostatnia wymiana pokrycia dachowego w latach 2013-2014.

Wnętrze świątyni jednonawowe, nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi na gurtach (w nawie, zakrystii i nad chórem o obniżonym łuku). W prezbiterium u spływów sklepień narożne występy, w nawie przyścienne filary opięte lizenami przechodzącymi w gurty. Między filarami półkoliście zamknięte wnęki arkadowe, w których analogiczne okna. We wschodniej ścianie prezbiterium szeroka, płytka nisza zamknięta koszowo.

Źródło:

1. Publikacja: „Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość” T.10 Dekanat Lidzbarski, praca zbiorowa pod red. ks. Stanisława Kardasza, Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, Toruń 1999;

2. Proboszcz parafii ks. kanonik Stefan Maliszewski

3. Mateusz Magalski