Ścieżki dorastania (parter, I i II piętro)

Teoretyczną podstawą wystawy jest wykształcona na gruncie antropologii kulturowej koncepcja enkulturacji . Zakłada ona, że człowiek w okresie dzieciństwa i młodości poddawany jest różnego rodzaju doświadczeniom, w wyniku których przejmuje on obowiązujące w danym społeczeństwie wzorce, normy i wartości kulturowe oraz staje się jego integralnym i pełnoprawnym członkiem. Na enkulturację składają się przy tym trzy rodzaje doświadczeń: obserwacje zachowań starszych członków społeczeństwa, udzielane przez tych ostatnich jawne instrukcje, wreszcie samodzielne próby naśladowania i eksperymentowania w obrębie poznanych wzorców kulturowych. Jest to proces złożony i w znacznej mierze nieuświadamiany, który w dzisiejszym świecie ulega szczególnemu skomplikowaniu, ponieważ w warunkach pluralizmu kulturowego i globalizacji mamy do czynienia z równoległym funkcjonowaniem rożnych – często sprzecznych – norm i wartości. Sytuacja taka sprawia, że końcowy etap procesu enkulturacji, przypadający na okres dojrzewania, związany jest z wieloma napięciami i konfliktami. Młodzi ludzie zaczynają bowiem uświadamiać sobie, a zarazem często kwestionować, kulturowe uwarunkowania, w jakich są kształtowani, a z drugiej strony chcą – ale zarazem także muszą – dokonywać samodzielnych wyborów w zakresie własnych sposobów partycypacji w życiu społecznym i w kulturze. W okresie dojrzewania młodzież odkrywa swoje zainteresowania i predyspozycje oraz dokonuje wyboru ścieżki kształcenia. To, czy w przyszłości nie będzie bać się wybierać pozornie trudniejszych, ale może bardziej satysfakcjonujących dróg rozwoju, czy stawiać będzie na wartości niematerialne, np. wykształcenie, czy może skupiać się przede wszystkim na zaspokojeniu potrzeb materialnych, w dużej mierze zależy od tzw. kapitału naukowego i kulturowego budowanego w rodzinie, szkole czy otoczeniu edukacyjnym i kulturalnym. Nie wszyscy mają równy start w tym zakresie, nie w każdej rodzinie dorastający młody człowiek otrzymuje dostateczne wsparcie, zarówno ze względów materialnych, jak z powodu różnego rodzaju uwarunkowań lub zaniedbań środowiskowych. Dlatego tak ważne jest tworzenie przestrzeni sprzyjających wielowymiarowemu rozwojowi dzieci i młodzieży w jej otoczeniu, np. poprzez powoływanie nowych instytucji kultury lub poszerzanie oferty już istniejących instytucji o nowe formy i obszary działań. Rolę te spełnia prezentowana wystawa. Zapoznaje ona młodych zwiedzających ze zjawiskami i aspektami życia społeczno-kulturowego, mającymi istotne znaczenie w okresie dorastania, z którym związana jest ostatnia i bardzo ważna faza procesu enkulturacji. Wystawa daje możliwość zrozumienia i akceptacji procesów fizjologicznych, psychicznych, intelektualnych i społecznych związanych z okresem dojrzewania, a w szczególności uświadomienia sobie tego, jak ważną rolę w naszym życiu pełnią wzorce, normy i wartości kulturowe oraz w jaki sposób ich przyswajanie i kształtowanie jest powiązane z biologicznymi aspektami rozwoju organizmu ludzkiego. Jako podstawę formułowania takiego ujęcia przyjmujemy obowiązującą obecnie w naukach społecznych tezę, iż człowiek jest istotą biokulturową, to znaczy, że ewolucja gatunku ludzkiego doprowadziła do sytuacji, w której posiadanie kultury jest paradoksalnie jednym z elementów ludzkiej „natury”, a co za tym idzie istnienie gatunku ludzkiego poza kulturą jest obecnie niemożliwe. Istotnym aspektem wystawy jest jej wymiar edukacyjny. W okresie dojrzewania równie ważne, jak zapewnienie odpowiednich warunków do rozwoju fizycznego, jest zapewnienie odpowiednich warunków do skutecznego zakończenia procesu enkulturacji. Obecnie skuteczności tej nie może jednak zagwarantować narzucanie młodemu pokoleniu jednego zespołu norm i wartości. Konieczne jest przygotowanie młodzieży do życia w świecie zróżnicowanych wzorców kulturowych, a zarazem przygotowanie jej do dokonywania mądrych wyborów oraz rozumienia i szanowania wyborów innych. Pokazywane w ramach wystawy eksponaty oraz ścieżki zwiedzania uświadamiają, że współcześnie uczestnictwo w kulturze jest związane z koniecznością nieustannego dokonywania różnych wyborów, a zarazem na swój sposób dają pole do kulturowych ćwiczeń i eksperymentów w bezpiecznych laboratoryjnych warunkach. Dzięki umiejętnej narracji wystawa podkreśla rolę rodziny w rozwoju młodego człowieka, a także rolę otoczenia społecznego i tradycji kulturowej w kształtowaniu jego postaw i wyborów życiowych. Wystawa jest adresowana do osób indywidualnych i grup zorganizowanych. Projektowana była przede wszystkim z myślą o młodzieży w wieku nastoletnim i dorosłych. Została jednak bardzo pozytywnie przyjęta również przez rodziny z mniejszymi dziećmi, zwłaszcza w wieku 6-12 lat. Stanowiska wystawy poruszają tematy, które mogą stanowić dla rodziców wyzwania w komunikacji z dziećmi. Trudne dla rodziców i dzieci kwestie, związane z emocjami, ich wyrażaniem i akceptacją, zmianami fizjologicznymi zachodzącymi w trakcie dorastania, czy problemami relacji w rodzinie, zostały na wystawie umiejętnie zaakcentowane. Stanowiska stanowić mogą dobry pretekst do rozmowy i przyczynić się do zacieśnienia więzi rodzinnych, wpisując się w nurt rodzicielstwa bliskości.

Na wystawę Ścieżki dorastania składa się trzydzieści jeden stanowisk, które wchodzą w skład trzech ścieżek tematycznych. Znajdują się wśród nich zarówno eksponaty wspólne dla dwóch lub trzech ścieżek, jak i eksponaty należące do jednej z nich. Stanowiska zostały w większości zaopatrzone w multimedia i nowe technologie, które umożliwiają wielopoziomowe zwiedzanie. Różnorodna tematyka stanowisk, niezależnie od pogrupowania ich w ścieżki tematyczne służące do zwiedzania indywidualnego i grupowego, opierając się na medycznych faktach pozwala na realizację lekcji wychowawczych, czy lekcji wychowania do życia w rodzinie prowadzonych przez nauczycieli-opiekunów grup szkolnych.

Ścieżka emocji: stanowiska tej ścieżki oznaczono kolorem różowym. Ich tematyka pozwala nauczyć się rozpoznawać emocje, właściwie je nazywać, rozładowywać i wyrażać. Dzięki temu możliwa jest akceptacja naturalnych, choć często skrajnych emocji wieku dojrzewania. Dorastający człowiek, zamiast koncentrować się na „standardowych” problemach dorastania, zyskuje możliwość poświęcenia większej uwagi swojej aktywności intelektualnej i kulturalnej czy eksperymentowaniu przy pomocy sztuki. Większość stanowisk tej ścieżki zwiedzania znajdziemy w sali wystawienniczej, znajdującej się na parterze, na lewo od drzwi wejściowych do budynku. Część stanowisk zwiedzający odnajdzie jednak również na pozostałych przestrzeniach wystawienniczych na I i II piętrze.

Emocje odgrywają istotną rolę w naszym życiu, towarzyszą nam niemal cały czas, dlatego też ciężko oddzielić rozwój biologiczny i społeczny od emocjonalnego. Wędrując Ścieżką emoc ji zwiedzający dowiedzą się czym one są i w jaki sposób mogą wpływać na nasze życie. Psychologowie i filozofowie od wielu lat zastanawiają się czym są emocje. Można je zdefiniować, jako "każde poruszenie, czy zakłócenie umysłu, uczucia i namiętności. Każdy stan wzburzenia albo podniecenia psychicznego" . Istnieją setki emocji, ich barw, odmian
i rodzajów. Kwestią sporną są podziały rodzajów emocji i wyodrębnienie takich, które można by uznać za podstawowe. Badania pokazują, że cztery emocje: strach, złość, smutek
i zadowolenie, są rozpoznawalne we wszystkich kulturach na świecie, nawet tych pierwotnych. Eksponaty Ludzki teatr , Kapsuły emocji i Wypisane na twarzy , pomogą udzielić odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące emocji i związanych z nimi relacji międzyludzkich. Nasze funkcjonowanie w społeczeństwie jest niemożliwe bez empatii, tak samo jak bez przynależności kulturowej. Empatia daje nam bowiem lepsze zrozumienie otaczającego nas świata i ludzi. Występuje ona nie tylko wśród ludzi, ale również wśród zwierząt, czego najlepszym przykładem są psy. Z drugiej strony brak empatii jest jednym z podstawowych zaburzeń odpowiedzialnych za skłonności psychopatyczne. Kwestię empatii można zgłębić przy eksponacie Jak w zwierciadle . Na Ścieżce em ocji można również zapoznać się z informacjami na temat wszechobecnych Emotikon i dowiedzieć się, czym różnią się od emocji. Swoje emocje można wyrazić poprzez stworzenie własnej emotikony.

Czasami trzeba też "rozładować" emocje. Można to zrobić w sali na II piętrze, gdzie również znajdziemy klika stanowisk ze Ścieżki emocji . Bardzo dobrym sposobem na rozładowane emocji jest uprawianie sportu. Na wystawie znajduje się stanowisko poświęcone Sumo . Ten japoński sport narodowy to rodzaj zapasów. Zawodnicy sumo mogą zazwyczaj pochwalić się całkiem okazałą wagą, grubo przekraczającą 100 kg, a czasami nawet i 200 kg. Sumo – jak żaden inny sport – obwarowane jest skomplikowanym ceremoniałem, wywodzącym się z czasów feudalnej Japonii. Przejawia się on w ściśle określonym systemie zależności, trybie życia i treningu zawodników, jak i w sposobie rozgrywania samych zawodów. Pojedynek przeprowadzimy w specjalnie przygotowanym ringu. Możemy też, jeśli chcemy założyć stroje z pianki, które upodobnią nas do zawodników sumo. Pojedynek polega na wypchnięciu przeciwnika poza pole walki lub spowodowaniu, aby dotknął go jakąkolwiek inną częścią ciała niż podeszwy jego stóp. Osoby oglądające pojedynek mogą komentować zmagania, wykorzystując do tego stanowisko Czarowny głos . W sali na drugim piętrze można też przeżyć M oc emocji i zobaczyć, w jaki sposób silne przeżycia, wywołujące np. strach, mogą wpływać na nasz organizm.

Ścieżka dojrzewania: stanowiska tej ścieżki, oznaczone na zielono, zaspokajają naturalną ciekawość okresu dojrzewania związaną z biologiczną sferą życia człowieka. Umieszczono je w sali wystawienniczej na I piętrze. Umiejętnie przygotowane eksponaty pozwalają nabrać dystansu do problemów dojrzewania fizjologicznego i spojrzeć na nie z boku. Nie brak tu jednak również tematów trudniejszych, związanych na przykład ze zjawiskiem modyfikacji własnego ciała, służącej różnym potrzebom, w tym takim, które wynikają z braku poczucia własnej wartości i samoakceptacji (stanowisko Klinika ).

W okresie dojrzewania zmiany fizyczne organizmu przebiegają dość gwałtownie i prowadzą do znacznego przeobrażenia wyglądu zewnętrznego. Niesie to za sobą mnóstwo pytań, szczególnie: "czy jest ze mną wszystko w porządku?", "czy to normalne?". Stanowisko Co jest grane? , znajdujące się po lewej stronie od wejścia na salę, na I piętrze, pozwala zwiedzającym, w pełen dystansu sposób, dowiedzieć się jakie zmiany zachodzą w ciele podczas dojrzenia fizycznego. Różne hormony kontrolują procesy, takie jak rozmnażanie, czy wzrost. Układ wydzielania wewnętrznego, wraz z mózgiem kontroluje i koordynuje działanie całego, naszego organizmu. Najważniejszymi gruczołami endokrynnymi są przysadka mózgowa, tarczyca i nadnercza. O roli hormonów w okresie dojrzewania i dorosłości zwiedzający dowie się na stanowisku Ach te hormony . Zmiany w ciele młodych ludzi wiążą się również z Pryszczami i Zabawnym głosem , czyli mutacją. I tak właśnie nazwano stanowiska poświęcone tym zjawiskom.

Stanowisko W zdrowym ciele pokazuje z kolei jak ważna jest właściwa, zbilansowana dieta dla rozwoju organizmu oraz prezentuje najczęstsze zaburzenia odżywiania i ich przyczyny. Okres dorastania to również okres eksperymentowania, na przykład z substancjami psychoaktywnymi. Specjalnie skonstruowane Gogle , symulujące działanie alkoholu i narkotyków na nasz organizm, pozwolą zwiedzającym na przeprowadzenie eksperymentu, dzięki któremu będzie można przekonać się o negatywnych skutkach zażywania tych substancji. Okres dorastania charakteryzuje się intensywnymi zmianami fizycznymi organizmu, których zaprogramowanym celem jest osiągnięcie dojrzałości płciowej.

Stanowisko Wszystko, o co boisz się zapytać pozwala uzyskać fachowe, poparte aktualną wiedzą naukową, odpowiedzi na temat naszej seksualności. Znajdziemy tu też ciekawostki związane z seksualnością człowieka i jej postrzeganiem przez różne kultury. Informacji na temat przebiegu ciąży, porodu i opieki nad niemowlęciem dostarczają z kolei eksponaty Brzuszek oraz Dziecko .

Eksponaty Ścieżki dojrzewania ułożono w ciąg od pierwszych zmian w ciele zachodzących w procesie dojrzewania, poprzez różne typowe dla okresu dojrzewania „problemy” związane z akceptacją zmian zachodzących w ciele, poznanie sfery seksualności, aż po ciążę i opiekę nad niemowlęciem. W lewym roku sali umieszczono też bardzo ciekawe stanowisko, Egzamin dojrzałości, związane z symboliką momentu przejścia w dorosłość i związanymi z tym rytuałami obecnymi w różnych kulturach. Na stanowisku poznamy też, zmuszający do refleksji ze względu na wielkie różnice, rytm dnia osób w wieku 15-17 lat w wybranych zakątkach świata, bardzo odmiennych od siebie pod względem geograficznym, kulturowym i społecznym.

Ścieżka społeczno-kulturowa: stanowiska, składające się na tę ścieżkę zwiedzania, oznaczone kolorem niebieskim, wprowadzają odbiorcę w kontekst zagadnień związanych z procesem enkulturacji – społeczno-kulturowego dorastania jednostki. Dorastanie zostało pokazane jako proces samouświadomienia poprzez zrozumienie społecznych wzorców zachowań związanych m.in. zrozumieniem roli jaką ma budowanie poczucia własnej wartości i wyjątkowości, a także poszukiwanie sposobów wyrażenia własnej osobowości poprzez twórczość i doświadczenie sztuki. Zwrócona została uwaga na interesujące młodych zjawiska np. symbolikę rytuałów przejścia pomiędzy wiekiem dziecięcym i dorosłością. Podkreślona jest wspierająca rola najbliższego otoczenia młodego człowieka, jego rodziny, podczas przejścia przez okres dorastania. Stanowiska tej ścieżki w większości umieszczono na II piętrze budynku.

Dorastanie to czas poszukiwań własnej tożsamości, kształtowania poglądów i wyboru wartości. Szczególnie ważne staje się wyrażanie siebie przez strój (eksponat Labirynt mody ), muzykę ( Festiwal muzyczny ), czy hobby ( Mistrz ). To również moment podejmowania pierwszych decyzji związanych z przyszłym życiem zawodowym i rolami społecznymi. Ważna staje się przynależność do subkultur, których różne typy prezentuje stanowisko Fotobudka kulturowa . Kwestie bezpieczeństwa w sieci oraz świadomości ograniczeń w kreowaniu swojego w niej wizerunku prezentuje z kolei stanowisko W sieci .

Okres wchodzenia w dorosłość to czas poszukiwań związanych z tożsamością, braku stabilności i częstych zmian, skoncentrowania "na sobie" i rozeznawania "czego chcę", poczucia bycia "pomiędzy", ale również pora największych możliwości, przy kreowaniu tego, kim chcemy i możemy być. Nieobce jest wtedy również poczucie samotności – w końcu młody człowiek staje nagle przed problemem samodzielnego podejmowania decyzji. Wsparciem w tym trudnym okresie powinna być rodzina, jednak nie zawsze tak jest. Stanowisko Portret rodzinny pokazuje różne, niekoniecznie łatwe, historie rodzinne, a także sposoby pracy nad relacjami pomiędzy najbliższymi. Źródłem wewnętrznej siły może też być poczucie własnej wartości i znalezienie w sobie takich cech, które czynią nas wyjątkowymi i wartościowymi ( Jestem wyjątkowy ).

Podczas spaceru Ścieżkami dorastania zwiedzający w kilku miejscach może zostawić swój ślad, refleksję, w postaci krótkiego tekstu, obrazka, czy fotografii części swojej twarzy, która stanie się częścią kolażu, wyświetlanego na wystawie. Serdecznie do tego zachęcamy naszych gości.